Beharbada lanbide-deformazioagatik —biologoa naiz—, gazte nintzenean uste nuen giza izaera, funtsean, faktore biologikoek moldatua dagoela. Hori dela eta, «nature vs. nurture» eztabaida amaigabean, nire ideiak «nature» alternatibatik hurbilago egon dira «nurture» aukeratik baino. Bestela esanda, uste nuen herentzia genetikoak oso modu zuzenean baldintzatzen zituela izaera, joerak, gustuak eta gure nortasunaren beste ezaugarri asko, eta portaera, noski.

Denborarekin ikasi edo onartu dut badirela zenbait mekanismo, zeinen bidez ingurumen-baldintzek –haziera eta hezkuntzari dagozkienak barne (nurture)– eragina izan baitezakete aipatutako ezaugarrietan. Gainera, gero eta nabariagoa iruditzen zait genoman kodetutako ezaugarrien adierazpena ez dela gertatzen ingurumen-hutsune batean, eta testuinguru horren ondorioz, bizitzaren ohiko ibilbidean, faktore genetikoen eta ingurumen-faktoreen arteko elkarrekintzak moldatzen duela gure izaera.

Horrekin guztiarekin zerikusi handia duen beste bereizketa bat aurkeztu nahi dut hemen, nahiz eta bere autoreak, Thomas Sowell ekonomialari liberalak modu desberdinean aurkeztu zuen duela lau hamarkada.

Pertsonen arteko desberdintasun ideologikoen funtsezko arrazoiei buruz galdetu zion Sowellek bere buruari. Zerk eragiten du pertsona bat aurrerakoia edo kontserbadorea izatea? Zergatik baloratzen dute gehiago merkatu librearen aldekoek patriotismoa? Zergatik onartzen dituzte erraz zerga-igoerak diskriminazio positiboko neurriak babesten dituztenek? Itxuraz, gai guztiz independenteak dira, ez dute elkarrekiko loturarik. Eta, hala ere, badakigu hainbat arlotako politikei buruzko aukera-multzo bat dagoela, pertsonen proportzio handi batean lotuta agertu ohi direnak eta, oro har, beren ideologiaren ezaugarri direnak.

Lotura horiek, Sowell-en arabera, bi “ikuspegi” handi edo giza izaerari buruz ditugun sentimendu intuitiboetatik sortzen dira. Ikuspegi desberdinek ondorio guztiz desberdinetara eramaten gaituzte gai askori buruz pentsatzen dugun eran. Aurrerakoiek ikuspegi bat dute eta kontserbadoreek bestea.

Bestalde, aurrerakoiek uste dute kontserbadoreak egoista ez-moralen talde bat direla, beren interesetan bakarrik pentsatzen dutenak; kontserbadoreek, berriz, uste dute aurrerakoiak ergel hutsak direla eta egiazko zitalak diren buruzagiek estatuaren tresnak erabiliz engainatzen dituztela.

Seguraski pentsatuko duzu, irakurle, eten ideologikoaren izaeraren edo ezaugarrien hurbilketa hau oso sinplista dela. Ez da hala. Orain arte deskribatutakoa eskematiko bezain manikeoa dela dirudien arren, horrek ez dio kentzen ez sakontasunik ez eta zorroztasunik Sowellen ekarpenari. Beste kontu bat da, ordea, haren proposamena eztabaidagarria izatea. Noski eztabaidagarria dela. Areago, eskema horrek arketipoak erakusten ditu, eta ondo baino hobeto dakigunez, pertsonak ez zaizkie guztiz egokitzen arketipoei. Bi ikuspegiak, beraz, pentsamendu politikoaren continuum baten bi mutur gisa ulertu behar dira, non mendebaldeko herritar askoren ideologia koka baitaiteke, XVIII. eta XIX. mendeetako arbaso intelektualenaz gain, jakina.

Horrelako gogoetak eta antzeko beste batzuk dira Sowell-en ‘A Conflict of Visions’ lanaren abiapuntua. Lan hori 1987an argitaratu zen, eta 2007an berrikusitako bigarren argitalpena izan zuen, hogei urte geroago beraz.

Bi irudipenei autoreak «murrizketarik gabea» eta «murriztua» deitu zien. Geroago, Steven Pinkerrek «ikuspegi utopiko» deitu zion, lehenengoari, eta «ikuspegi tragiko», bigarrenari. Edmund Burke irlandar-britainiarrak, kontserbadurismo sekularraren aitatzat jotzen denak, bere formulazio garbienean adierazi zuen ikuspegi tragikoa, eta Jean-Jacques Rousseau genevar gorrotagarriaren ildo berekoa zen William Godwin pentsalari britainiarrak, utopikoa. Bide batez, eta baimena ematen badidazu, Godwin-ek Mary Wollstonecraft idazle feminista ospetsuarekin ezkondu zen, eta haien alaba, Mary izenekoa ere, Frankensteinen autore ezaguna izan zen.

Ikuspegi tragikoaren arabera, gizakiok ezagutzaren, jakinduriaren eta bertutearen mugak ditugu berez, eta muga horiek kontuan hartu beharko lirateke, beraz, gizarte-xedapenetan, edozein mailatakoak izanda ere. Ikuspegi utopikoan, ordea, muga psikologikoak gizarte-xedapenetan jatorria duten akatsak edo gaitzak dira, eta, beraz, mundu hobea lortzeko asmoa badugu, ez genituzke onartu behar.

Ikuspegi tragikoa ezkorra da sentimendu moralen izaerari dagokionez, oinarrian berekoikeriazko funts sakona dutela onartzen baita. Izan ere, geure burua engainatu nahi dugun arren, gure benetako kezka nagusia geure ongizatea da.

Ikuspegi horren arabera, denboran zehar ongi funtzionatu dutela frogatu duten tekniken distilaziotzat hartzen da gizarteak une historiko bakoitzean funtzionatzen duen modua. Gizarte-praktika eta -xedapen horiek ez dira asma ditzakegun idealak, baizik eta giza izaeraren mugak direla-eta emaitzarik onenak ematen dituztenak.

Hori dela eta, daukaguna gorde behar dugu gizarte-arau eta -xedapenen bidez, eta ez dugu arriskatu behar kasurik onenean ondorio txarrak eta okerrenean katastrofikoak izan ditzaketen aldaketak  eginez edo onartuz. Inork ez daki norbanako baten portaera aurreikusteko adina, baina ezjakintasun hori mugagabe ugaltzen da, gizabanakoaren ordez gizarte batena aurreikusi nahi denean, non ehunka, milaka edo milioika pertsonaren arteko ausazko elkarreraginak gertatzen baitira. Gizarte bat kupulatik aldatzeko saiakerek, beraz, ustez onak ziren ondorioak baino askoz okerragoak izan ditzakete.

Giza izaeraren ikuspegi tragiko hori dutenek nahiago dute, horregatik, gizarteetan egin beharreko aldaketak mailakakoak eta progresiboak izatea, eta horien ondorioak ebaluatu eta, hala bada, zuzendu ahal izatea.

Ikuspegi utopikoaren arabera, giza natura ez da harrian grabatuta dagoen zerbait, baizik eta gizarte-inguruabarrekin aldatzen den, eta horregatik erakundeek ez dute berezko baliorik. Iraganeko tradizio asko onerako indargabetu dira. Esklabismoa, emakumeen aurkako diskriminazioa, homosexualitatea edo emakumeen adulterioa zigortzea edo apartheida arrakastaz ezabatuz joan diren praktiken adibide dira. Horrek frogatzen du iraganeko praktikak, gure izaeraren berezko ondorio zirela uste bazen ere, ez direla zertan aukeratuak izan erabilgarritasun frogatuko tekniken destilatu gisa.

Gainera, injustiziak eta sufrimendua desagerrarazten saiatzeko agindu moralak daude, eta moralki onartezinak iruditzen zaizkigun praktikak ezabatzen saiatzen ez bagara, ez dugu jakingo lor daitekeen ala ez, eta horrek gaitzekin etsiarazi eta gauzak dauden bezala uztea ekarriko luke.

Ikuspegi tragikoa duten pertsonek nahiago izaten dute pluraleko lehen pertsona ez erabili (gu, geure burua, gurea). Uste dute, halaber, gure botere-grinak eta estimatuak izateko nahiak, batetik, eta geure burua engainatzeko dugun erraztasunak, bestetik, hondamendira eraman gaitzaketela giza interesekin amaitzeko asmoa izateagatik.

Ikuspegi utopikoak, pobrezia, kutsadura eta desberdintasunak bezalako arazoak konpondu nahi ditu neurri politikoen bidez. Ikuspegi tragikoak, ordea, politika horiek gauzatzeaz arduratzen direnen arrazoiei erreparatzen die eta, halaber, politika horiek aplikatzeak izan ditzakeen ustekabeko (eta nahi gabeko) ondorioei ere.

Ikuspegi tragikoa duten pertsonak merkatuaren aldekoak dira, bertan eragile ugarik eta beren interesek elkarreraginean jarduten dutelako, agente horiek bereziki gai edo bertutetsuak izan beharrik gabe. Sistema horren dinamika mendeetan zehar funtzionatzearen ondorio da, eta haren emaitzak, izan daitezkeen onenak dira. Ikuspegi utopikoak, ordea, merkatuaren akatsei erreparatzen die eta, batez ere, sortzen ohi duen aberastasunaren banaketa bidegabeari.

Lerro hauek idazten hasi naiz biologoa naizela eta giza izaeraren (oinarri genetikoko) interpretazio determinista egitearen aldeko nire jatorrizko zaletasuna aipatuz[1]. Artikuluaren lehen lerroak hona ekartzea egokia iruditu zait, zeren joan den mendearen amaieran, soziobiologia —Edward O. Wilson mirmekologoaren eskutik— eta ondorengo eskola biologizistak —edo halakotzat kalifikatuak— agertu baitira eta arketipikoki utopikoa den mundu akademikoko irudi garrantzitsuek horien kontrako jarrera irmo bezain ozena erakutsi baitute. Haien arabera benetako ‘tabula rasa’ izango ginateke, eta, aldi berean, basati onak, gure ekintzak gidatzen dituen mamu batekin geure baitan.

Giza izaeraren ikuspegi utopiko eta tragikoaren arteko gatazka, modu zuzenean edo zeharka,  hartaz arduratzen diren zientzia-eremuetan gaur egun gertatzen diren diatriba nagusien oinarrian dago. Proba enpirikoek aukera ematen dutenean, eremu horretako dilema zientifikoa argituko dela uste duenak ez daki ikuspegi horiek —gehienetan, aukera ideologiko gisa agertzen direnak— eragin handia dutela froga horiei ematen diegun egiantzean, ateratako ondorioak gure ikuspegiarekin bat datozen ala ez. Izugarria!

[1] Gaur egun lehen bezain determinista jarraitzen du izaten, baina ez soilik oinarri genetikokoa eta oso ñabartua, gainera, ingurumenaren ondorioak ere kontuan hartu behar direla uste dudalako, hasieran azaldu dudan bezala.