Erromak bere burua heleniar zibilizazioaren emaitzatzat zeukan. Virgilioren Eneida da uzi horren adierazpen epikoa. Sinesmena oinarriduna edo oinarririk gabea bada, berdin dio. Garrantzitsuena da erromatarrentzat zibilizazioa grekoa zela; horregatik, haiek ere tradizio horren parte zirelako ideia transmititzen saiatu ziren. Eta egia esan, arrazoi onengatik jarraitu diegu jokoa. Izan ere, nahiko ohikoa da zibilizazio grekolatinoaz edo kultura greko-erromatarraz hitz egitea.

Erromako klase aberatsen artean, oso maiz joaten ziren gazteak Greziara helenismoz murgiltzera, akademietara edo mundu helenikoko figura intelektualen batekin ikastera. Era berean, klase aberats horiek esklabo grekoak zituzten, idazkari, eskribau edo beren seme-alaben tutore gisa.

Greziar mundua ez zen iraganean gaur egun Grezia dena. Hasteko, zibilizazio horren zati handi bat Jonian garatu zelako –Asia Txikiko kostaldean–, eta greziarrek beren kultura –merkataritzaren bidez batez ere– Mediterraneo osora zabaldu zutelako, Magna Grezia deiturikoaren bidez nagusiki, Italiako hegoaldean eta Sizilian. Eragin kultural handia izan zuten beren hizkuntzaren hedapenari eta bokalak zituen alfabeto batekin idazteari esker.

Grezia Klasikoa zen –eta gaur egun ere bada– mendebaldeko zibilizazioaren jatorriaren bila jotzen dugun ezagutzaren iturria. Horrek ez du esan nahi ezagutza guztia greziar estatu hirietatik datorrenik, baizik eta gaur egun jakintza horien –filosofia, matematika, astronomia, naturaren zientziak, historia eta abar– jakintzak eta oinarrizko adigai asko antolatzeko dugun modua heleniar zibilizaziokoa dela. Pentsalari joniarrek, filosofo atenastarrek, Euklidesek, Hipokratesek, Herodotok eta beste hainbat pertsonaiak, klasikoek zein helenistikoek, antzinatik gaur egunera arte elikatu dute mendebaldeko pentsamendua.

Erromak italiar penintsulatik kanpo gerra punikoekin hasi zuen bere hedapena. Gerra horiek a.k.a. 146an Kartagoko suntsipenarekin amaitu ziren, Mediterraneoko bi potentzien arteko mende luzeko norgehiagokaren ondoren.

A.k.a. II. mendetik aurrera, zibilizazio helenikoa –denbora laburrean, Filipo Mazedoniakoaren eta Alexandro Handiaren agindupean, batasun politikoa lortu zuena– gainbehera ekonomiko, politiko eta militarrean sartu zen, erromatar errepublikaren indarra gorantz egin zuen aldi berean. Erromak a.k.a. 146. urtean konkistatu zuen Grezia, Korintoko guduaren ondoren. Erromatar legioek, Luzio Mumioren agindupean garaitu zuten Akea Liga, greziar hirien konfederazioa. Korinto suntsitua izan zen, eta Grezia erromatarren mende geratu zen, Akaiako probintzia bezala.

Erromak lehenagotik eskualdean eragina bazuen ere, gertaera honek greziar hiri-estatuen independentzia politikoaren amaiera eta Erromatar Inperioan integrazio formalago baten hasiera ekarri zuen. Denborak aurrera egin ahala, ordea, greziarren eragin kulturala hain izan zen ahaltsua, ezen greziarrek erromatarrak konkistatu zituztela idatzi baita. Ez da egia, noski.

Geroago, Erromatar Inperioa gainbehera etorri zen, gainbehera luze eta motela, gorabehera ugarirekin. Gure aroko III. mendetik aurrera, Europa iparraldeko eta Asiako iparraldeko eta erdialdeko herriak Mendebaldeko Inperioa erasotzen hasi ziren, 476an erori arte, Odoacro heruloak Romulo Augustulo tronutik kendu zuenean. Ekialdeko inperioak milurteko batez iraun zuen, baina mendeetan zehar ekialdeko barbaroen mehatxuari aurre egin behar izan zion, hasieran partoak eta geroago Sasanida inperioa. Geroago, kalifatuak edo erresuma musulmanak izan ziren mugak mehatxatu zituztenak. 1453an amaitu zen, Bizantzio otomandarren eskuetan erori zenean.

Erromatarrek ez zituzten greziarrak gainditu hauek nabarmendu ziren diziplinetako bakar batean ere –filosofia, astronomia, naturaren zientziak, literatura eta abar–, baina gure bizikidetza arautzen duen zuzenbidearen oinordeko den lege-kode bat sortu zuten, gaur egun ere irauten duten azpiegitura publikoak eraiki zituzten, eta oso armada boteretsua antolatu zuten.

Mendebaldea su txikian egosi zen Erdi Aroan zehar, oso zatituta eta gatazkaz josita zegoen Europan. Osagai nagusiak kultura grekolatinoa eta erlijio kristaua izan ziren. Kristautasunak balio-sistema eta kode moral oso eraginkorra eman zituen. Eta zerbait garrantzitsuagoa agian: bere arauek, senitarteko hurbilen arteko ezkontzak saihesteko eta kleroaren zelibatoa zaintzeko asmotan, prosozialitate berri bat sortu zuten, tribu edo gensetik aldendua.

Horrela, ahaidetasun-loturetan oinarritutako gizarte-egitura lausotu egin zen. Ondorioz, indibidualistak eta independenteak izateko joera dugu mendebaldekook, eta, aldi berean, beste kultura batzuetakoak baino adostasun eta leialtasun txikiagoa dugu kide garen taldearekiko. Prosozialitate-modu horrek familia-taldeaz haragoko lankidetza bultzatu du, eta, ondorioz, baita urrutiko merkataritza eta kapitalismoa ere.

Europa, Grezia bezala, oso zatikatuta egon da ia beti. Karlomagnoren pean partzialki baino ez da izan, eta baita azken hamarkadetan ere, nolabaiteko batasun hauskorra izan du. Europak, Greziak bezala, kultur eraikuntza kolektibo bat sortu du –zientzia deitzen diogun hori–, eta eragin handia izan du gure gizarteetan. Europak, Greziak bezala, gobernu modu demokratikoak edo protodemokratikoak garatu ditu. Europako herrialdeek eragin erabakigarria izan dute –onerako edo txarrerako– munduaren zati handi batean, Greziako hiriek Mediterraneoko erriberan izan zuten antzera. Europatik etorritako etorkinek mendebaldeko zibilizazio gisa ezagutzen dugun hori Mundu Berrira eraman zuten, baina maila desberdinetan, emigrazio horren jatorri-eremuen arabera. Greziarrek beren kulturarekin Mediterraneoko arro osoan zehar hedatu zutenean egin zuten antzera.

Erroma, erromatar errepublika, potentzia ekonomiko eta militar gisa azaleratu zen, Estatu Batuek egin duten moduan. Herrialde hau, bestalde, II. Mundu Gerraren ondoren bakarrik bihurtu da potentzia kultural eta zientifiko. Nolabait, Gerra Punikoen ondoren Erromari gertatu zitzaion bezala.

Erromak, Kartago suntsitu eta gutxira, Greziako konkista burutu zuen. Islandiako akordioa, Donald Trumpen eta Ursula von der Leyenen artekoa, Europak AEBen inperioarekiko duen mendekotasunaren akta izan da.

Litekeena da Grezia partoen esku erori izana, edo, agian, aurrerago, Sasanida Inperioaren esku, Erromak konkistatu izan ez balu. Uste dut Europa AEBen mende jarri dela, alternatiba, lehenago edo geroago, Europaren ekialdea Errusiaren esku galtzea izango baitzen.

Litekeena da XXI. mendeko Txinako Herri Errepublika XV. mendeko Otomandar Inperioaren baliokidea izatea. Historia ez da amaitu.